Anadolu’nun Kayıp Hatay Sarısı İpeği Yeniden Dokunuyor

Hatay’ın Defne ilçesinde nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan Hatay sarısı ipek böceğinin yetiştiriciliğini yapan Emel Duman, 6 Şubat 2023 depremlerinde yumurtalarının büyük bir kısmını kaybetmişti. Buzdolabında sakladığı bir avuç yumurtayla Hatay sarısı ipeğini yeniden üretime kazandıran Duman, bu ipeğin coğrafi işaret tescil belgesi almasına öncülük etti.

Hatay sarısı ipek böceği (Bombyx mori L.), yaklaşık 50 yıl öncesine kadar ipek üreticileri tarafından yaygın olarak yetiştirilen bir türdü. Ülkemizde uzun yıllar boyunca ipek böceği yetiştiricilerinin sadece beyaz koza ören türe odaklanmış olması, bu türün neslini tükenme tehlikesiyle karşı karşıya getirdi. Kendine özgü rengiyle ön plana çıkan Hatay sarısı ipek böceği yetiştiriciliğinin, Emel Duman’ın azmi ve bilim insanlarımızın desteği sayesinde yeniden yaygın hâle getirilmesi amaçlanıyor.

Ninesinden öğrendiği ipekçilik geleneğini yıllardır sürdüren Duman, çocukluk zamanlarından hatırladığı Hatay sarısı ipek böceklerini yıllar önce köyleri gezerek yaşlı bir ipekçiden temin etmiş. Evine getirdiği Hatay sarısı ipek böceği kozalarının bakımını büyük bir titizlikle sürdürüp bodrum katını âdeta bir ipek böceği yuvasına dönüştürmüş ve ipek böceği yetiştirmeye başlamış.

Duman’ın bu çabasından haberdar olan akademisyenler Hatay sarısı ipek böceği türünün devamını sağlamak için birlikte çalışmaya başladı. Bu kapsamda 2020 yılından itibaren Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi ve İzmir Ekonomi Üniversitesinden alanında uzman bilim insanlarının ortak çalışmasıyla Hatay sarısı ipek böceğinin yumurtadan kelebeğe dönüşene kadarki tüm yaşam evreleri hem biyolojik hem de morfolojik açıdan mercek altına alındı. Böylece türün doğal yaşam döngüsünü tamamlamasına ve kelebeklerin kozalarından ayrılmasına izin verilerek Türkiye’de ilk kez bilimsel bir yaklaşımla ve gözlem altında ipek böceği yetiştiriciliği yapılmış oldu.

Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Feza Can, Hatay sarısı ipek böceğiyle ilgili bilimsel çalışmaların yıllar önce yapıldığını fakat çok az bilgiyle sınırlı kalındığını belirtiyor. Gerçekleştirdikleri çalışmaların sonuçlarını ise heyecan verici olarak değerlendiriyor. Güncel çalışmada elde edilen en ilgi çekici sonuçlardan biri yılda bir kez döl verdiği düşünülen Hatay sarısı ipek böceğinin uygun koşullar sağlandığında yılda iki kez döl verebildiğinin belirlenmesi oldu. Bu da ipek böceğinden yılda iki kez koza elde etmek anlamına geliyor. Ayrıca önceki araştırmalarda Hatay sarısı ipek böceğinin kozasının rengi kavuniçi olarak belirtilmiş. Yeni yapılan çalışmada ise bu türün krem renginden turuncuya kadar değişen yaklaşık 20 farklı renk tonunda koza örebildiği tespit edilmiş. Kültürel bir miras olarak değerlendirilen Hatay sarısı ipek böceği, Bursa Beyazı Alaca ve Bursa Beyazı ipek böceğinden sonra üçüncü yerel ipek böceği ırkı olarak tanımlanıyor. 1 kilogram Hatay sarısı ipek böceği kozası kurutulduğunda 5 ila 10 metre boyunda kumaş elde edilebiliyor.

Bilim insanlarımızın elde ettiği bilgileri geçmişe dayalı tecrübeleriyle birleştiren Emel Duman, Hatay sarısı ipek böceğini yetiştirmeye başladığı ilk yıl evinin bodrum katındaki 30 metrekarelik alanda 75 kilogram koza elde etmişti. Sonraki yıl ise üretim yaptığı alanı 100 metrekareye çıkararak yaklaşık 270 kilogram koza elde edebildi. Verimin artmasında akademisyenlerin desteğiyle larvalarda görülen hastalık etmenlerine karşı önlemler alınması ve ipek böceklerinin büyümesi için uygun ışık, sıcaklık ve nem koşullarının sağlanması etkili oldu.

6 Şubat 2023 depremlerine kadar ipek böceği yetiştiriciliğinde önemli ilerlemeler sağladıklarını belirten Duman ne yazık ki depremlerden sonra böcek yumurtalarının %95’ini kaybetmiş. Emeklerinin boşa gittiğini düşündüğü anda aklına buzdolabında sakladığı yumurtalar gelmiş. Az bir miktar yumurtayla Hatay sarısı ipek böceğinin yetiştiriciliğine yeniden başlayan Duman, verimli bir yıl geçirdiklerini belirtiyor.

Ardından Hatay sarısı ipeğine coğrafi işaret tescil belgesi verilmesi için Prof. Dr. Feza Can’ın yürütücülüğünde hazırladıkları projeyi Hatay Valiliği ve Mustafa Kemal Üniversitesi ile birlikte Türk Patent ve Marka Kurumuna sundular. Proje başvurusunun kabul edilmesi sonucunda Hatay sarısı ipeği Hatay’ın coğrafi işaretle tescillenen ürünleri arasında yer almayı başardı.

Coğrafi işaret tescil belgesi sayesinde Hatay sarısı ipeğinin tüm üretim süreçleri kontrol altında tutulabilecek. Böylece Hatay sarısı ipek böceği yetiştiriciliğinin yaygınlaşması amaçlanarak bir yandan kırsal kalkınma desteklenirken bir yandan da önemli bir kültürel değer korunmuş olacak. Hatay sarısı ipek böceğinden üretilen kumaşların ileride hem yurt içinde hem de yurt dışında büyük rağbet görmesi bekleniyor.

Kaynaklar:

• https://doi.org/10.37908/mkutbd.860085
• https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/depremden-kurtardigi-bocek-yumurtalariyla-hatay-sarisi-ipegine-tescil-kazandirdi/3710948