Bilim Tarihinden Notlar - Ptolemaios’un Bilimsel Çalışmaları III

Mishella/iStock

Antik Çağ’ın önde gelen bilim insanlarından biri olan Ptolemaios, gök bilimi alanın yanı sıra coğrafya ve optik üzerine yaptığı çalışmalarla da tanınır. Coğrafya başlıklı kitabı, on dördüncü yüzyıla kadar başvuru kitabı niteliğini korusa da coğrafi keşiflerle birlikte yeryüzünün o tarihe kadar bilinen kısmına ilişkin bilgilerin bütünüyle değişmesi sonucunda önemini kaybetti. Optik kitabı ise ışık ve görme üzerine Antik Çağ’ın en kapsamlı çalışmasıdır. Kitabın aslı kayıptır ancak Arapça çevirisinin mevcut olması ve İslam dünyasında derinlemesine incelenip yorumlanması sayesinde Ptolemaios’un düşüncelerinin bütün detaylarını öğrenebiliyoruz.

Ptolemaios'un Coğrafya Çalışmaları

Ptolemaios’un Coğrafya başlıklı kitabı matematik, coğrafya ve haritacılık konusunda yazılmış kapsamlı bir çalışmadır ve bu konuda antik dönemden günümüze ulaşan tek kitaptır. Coğrafya tarihi uzmanları, kitabın son derece özgün olduğu ve coğrafya biliminin gelişimi üzerinde derin bir etki bıraktığı görüşündedir. Bunun nedeni, Orta Çağ’dan Rönesans sonrasına uzanan zaman dilimi boyunca gerçekleşen coğrafi keşiflerin ve antik dönemlerde geçerli olan coğrafya bilgisinin temel kaynağı olarak görülmesidir. Zira kitapta Avrupa, Afrika ve Asya’nın topoğrafyası hakkında detaylı bilgiler yer alır. 19. ve 20. yüzyıllarda yapılan kapsamlı incelemeler ve bu dönemde ilk kez Batı dillerine eksiksiz çevirisinin yapılması, kitabın Avrupa’da yakından tanınmasını ve kitapta yer alan detaylı bilgilerin diğer antik dönem coğrafyacılarının eserlerinde bulunmadığının fark edilmesini sağladı. Ptolemaios, kitabı kendi özgün katkılarıyla oluştursa da kendisinden önceki araştırmacıların eserlerinden de yararlanmıştı.

Ptolemaios kitapta, coğrafi araştırmalarda gök bilimi temelli ölçüm tekniklerinin ve diğer veri toplama yöntemlerinin önemli rolünün olduğuna ilişkin anlaşılır bir tartışmaya yer vermişti. Aynı zamanda harita yapımı için bir yöntem önerisi de yer alıyordu. Bütün bu özellikleri kitabın öneminin daha iyi anlaşılmasını ve kitaba duyulan ilginin artmasını sağladı. Bu noktada bilim tarihi araştırmalarına özgü birkaç güçlükten söz etmek yararlı olacaktır. Bilim tarihi çalışmalarında klasik bir eserin farklı el yazması nüshalarına dayalı olarak çevrilmesinden kaynaklanan belirsizlikler, bu alanda karşılaşılan en temel zorluklardan biridir. Ptolemaios’un Coğrafya kitabı için de söz konusu olan bu durum, kitabın çevirisinin uzun zaman yapılamamasına neden olmuştu. Zira kitabın mevcut Yunanca ve Latince el yazmaları arasında güvenilir ve eksiksiz bu tür el yazmalarının nasıl incelenmesi gerektiği konusunda yetkin uzman sayısı çok azdı. Bütün bunlar kitabın geç dönemlere kadar modern bir dile eksiksiz biçimde çevrilememesinin başlıca nedeniydi. Ayrıca bilim tarihi incelemeleri yapılırken yazma eserlerde geçen kişi ve yer adları ile bu yerlerin enlem ve boylam belirlemek zordur. Özellikle özel adların doğru olarak tespit edilmesi ciddi bir sorun oluşturur. Yorum veya tahmin yoluyla giderilmeye çalışılan bu zorluğun yol açtığı risk ise özellikle özgün yazma nüshalara erişimi olmayan araştırmacılar için büyük bir belirsizlik oluşturmasıdır. Aynı zamanda bazı araştırmacılar bu çevrilmiş metinleri kaynağın orijinali gibi doğrudan kullanmaktan kaçınmayabilir.

Yazar: