Satranç - Kasım 2024

Satranç Problemlerinde Plachutta ve Holzhausen Kesişimleri

Bilim ve Teknik’in 2024 Ağustos ve Eylül sayılarındaki yazılarımızda sizlere satranç problemlerinde çok sık rastlanan temalar olan Novotni ve Grimshaw kesişimlerinden söz etmiştik. Novotni’de fil ve kalenin taş fedasıyla, Grimshaw’da taş feda etmeden birbirlerinin yolunu kesmeleri söz konusuydu. Bilindiği gibi bu temaların baş aktörleri olan fil ve kale doğrusal, ancak farklı hareket özellikli taşlar; yani fil çapraz hatlar üzerinde hareket ederken kale yatay ya da dikey hatlar üzerinde oynar.

Plachutta kesişiminde (ya da “interference” karşılığı olarak girişiminde) ise benzer hareketli taşlar birbirinin yolunu kesmeye zorlanır. Yani burada iki kale, kale ile vezir ya da fil ile vezirin birbirlerini karşılıklı (mutual) olarak engellemesi söz konusudur. Plachutta’da karşılıklı engelleme “kritik kare” (ya da kesişim karesi) üzerinde bir taş fedasıyla sağlanır. Taş fedası olmaksızın bir taşın benzer hareketli bir taşı engellemesine de Holzhausen kesişimi ya da girişimi denir.

İlk olarak, o zamanlar Avusturya-Macaristan İmparatorluğu toprakları içinde, bugün ise Hırvatistan’da bulunan Zadar kentinde doğan Sloven kökenli problemci Joseph Plachutta’dan (1827-1883) adını alan kesişim motifini görelim (Diyagram 1).

Diyagram 1

Joseph Plachutta Leipziger Illustrierte Zeitung, 1958 (versiyon)

Beyaz oynar ve üç hamlede mat eder.

Pozisyonu incelediğimizde g8’deki ve h7’deki siyah kalelerin g3 ve c7 karelerini denetlediklerini görüyoruz. Eğer bu denetim olmasaydı beyaz Vg3# ya da Fc7# ile mat edebilirdi. Kalelerin hareket doğrultularının g7 karesinde (kritik kare) kesiştiği de dikkatimizi çekiyor. İşte burada değerlendirilmeye hazır bir Plachutta kesişimi var.

Çözüm:

1.    Kg7!

Şimdi beyaz hem 2. Vg3# hem de 2. Fc7# ile mat tehdidi yapıyor. Siyahın iki tematik savunması var:

a) 1…Khxg7

Bu hamleyle her iki mat tehdidi de önlenmiş oldu. Ancak siyah açısından önemli bir sorun ortaya çıktı: h7’den g7’ye gelen kale g8’deki arkadaşının g3’ü denetimini engelledi. Gerçi bu görevi kendisi üstlendi ama bu bir aşırı yüklenme durumu oluşturuyor. Beyaz da bundan yararlanıyor:

2.    Vg3+! K7xg3 (2… K8xg3??) 3. Fc7#.

Şimdi diğer savunmaya bakalım:

b) 1…Kgxg7.

Bu kez h7’deki kalenin c7’ye ulaşımı engellenmiş oluyor.

2.    Fc7+! Kg7xc7 (2…Khxc7??) 3. Vg3#.

Sanırız bu prototip örnek sizlere Plachutta kesişimini anlatmakta yeterli olmuştur. Bir başka örneğe bakalım:

Diyagram 2

Cyril Kipping Folket, 1921

Beyaz oynar ve üç hamlede mat eder.

Beyaz 1. Ac3 ya da 1. Ag3 ile mat edemiyor çünkü 1…Fxc3 ve 1… Fxg3 var. Diğer yandan siyah fil ve vezirin hareket doğrultularının e5 karesi üzerinde kesiştiği dikkatimizi çekiyor ve bir Plachutta kesişimi aklımıza geliyor. Gerçekten de 1. Fe5! anahtar hamlesi bu problemi çözer:

a)    1…Fxe5 2. Ag3+ Fxg3 (2…Vxg3??) 3. Ac3#;

b)    1…Vxe5 2. Ac3+ Vxc3 (2…Fxc3??) 3. Ag3#.

Walther von Holzhausen (1876-1935) kuvvetli bir satranç oyuncusu olmakla birlikte asıl ününü kurgu alanında yaptı. İlginç de bir hayat hikayesi var. Önce Avusturya ordusunda, sonra da Prusya ordusunda subay ve matematik öğretmeni olarak görev yapan Holzhausen Birinci Dünya Savaşı’nda Ruslara esir düştü ve Doğu Sibirya’daki bir esir kampına gönderildi.

Burada çok zor şartlar altında bir satranç gazetesi çıkarmaya başladı, hatta kuvvetli hafızası sayesinde, hiçbir kaynağa ulaşamamasına rağmen bir satranç kitabı yazdı. 1918 yılında esir kampından kaçarken kitabın el yazmasını güvendiği bir kişiye emanet etti. Ne yazık ki bu kitap kaybolmuştur. Yeni Alman Okulu ya da Mantıksal Okul’un ilkelerini benimseyen kurgucumuz 1926 yılında kurgu tarihinde önemli bir yeri olan “Odaksal Problemler” adlı (Almanca “Brennpunktproblemen”) bir kitap yayınladı.

Onun kurgu dünyasına kazandırdığı Holzhausen kesişiminde yukarıda da belirttiğimiz gibi benzer hareket özellikli taşlar kesişim karesi üzerinde taş feda etmeden birbirlerinin yolunu kesmeye zorlanırlar.

Şimdi bu temaya dayalı ilk örneğimizi görelim (Diyagram 3).

Diyagram 3

Meindert Niemeijer Hollanda Satranç Federasyonu Dergisi, 1936

Üçüncü Şeref Mansiyonu

Beyaz oynar ve üç hamlede mat eder.

Çözüm:

1. Kg2! (tehdit 2. Kf2+ Kxf2 3. Ad4#; 2…Fxf2 3.    Kf4#)

a)    1...Kf3 2. Ag3+! Kxg3 (2...Vxg3??) 3. Kf4#;

b)    1…Fc5 2. Ad6+! Fxd6 (2…Vxd6??) 3. Ad4#.

Bu problemde “a” varyantında f3’teki kalenin siyah vezirin g3’e ulaşımını engellediğini görüyoruz. Diğer varyantta ise fil vezirin yolunu kesiyor. Yukarıdaki Plachutta problemlerinden farklı olarak engellemeler karşılıklı (mutual) değil. Örneğin “a” varyantında kalenin veziri engellemesine karşılık vezirin kaleyi engellediği bir varyant yok. Eğer engelleme karşılıklı ise Holzhausen’in bu şekline “Wurzburg- Plachutta” deniyor.

Evet, problem terminolojisi bazen karışık olabiliyor!

Tehdit varyantında Novotni fikrinin kullanılmış olması da probleme bir zenginlik katıyor. Şimdi “Wurzburg-Plachutta” kesişimini konu alan bir kurgu görelim.

Diyagram 4

Emil Palkoska Narodni Politika, 1912

Üç hamlede mat.

1. Kb5+? Kxb5; 1. Ac6+? Kxc6! Bu başarısız denemeler ve siyah kalelerin konumu bize tema hakkında bir fikir veriyor. Kaleler c5 üzerinde birbirlerini engellemeye zorlanabilir mi?

Çözüm:

1. Kb7! (tehdit 2. Ka7+ Şb6 3.    Ka6#)

a)    1…Kcc5 2. Kb5+! Kxb5 (2…Kh5xb5??) 3. Ac4#;

b)    1…Khb5 2. Fc7+! Kxc7 (2…Kc1xc7??) 3. Kb5#.

Bu problemde engelleme karşılıklı (“mutual”) olarak gerçekleşiyor. Yani “a” varyantında c1’den c5’e gelen kalenin h5’tekini, “b” varyantındaysa bunun tersini (h5’ten c5’e gelen kalenin c1’dekini engellemesini) görüyoruz.

Sonraki örneğimizde iki çift Wurzburg-Plachutta kesişimi var (Diyagram 5).

Diyagram 5

Stefan Felber Neue Zürcher Zeitung, 2013-2014

Övgü

Beyaz oynar ve üç hamlede mat eder.

Önceki örneklerden siyah kalelerin e5 karesi üzerinde birbirlerini engelleyebileceğini öngörebiliyoruz. Ama bir de sürpriz var. Çözüm:

1.    Ac3! (tehdit 2. b4+ Şc4 3.    Fa2#)

a)    1…Kee5 2. Kd5+ Kxd5 3. Ae6#;

b)    1…Kfe5 2. Ae6+ Kxe6 3. Kd5#;

c)    1…Vb5 2. Aa6+ Vxa6 3. Aa4#;

d)    1…Fb5 2. Aa4+ Fxa4 3. Aa6#.

Bu problemde “a” ve “b” varyantlarına ek olarak “c” ve “d” varyantlarında siyah vezir ve fil arasında ikinci bir Wurzburg-Plachutta kesişimi görüyoruz.

Sanırız bu örnekler Plachutta, Holzhausen ve Wurzburg-Plachutta kesişimlerinin anlaşılmasında yeterli olmuştur. Sıra geldi ayın sorularına…

Ayın Soruları

Bu ayın ödev soruları tabii ki yine bu yazıda ele aldığımız kesişim motifleriyle ilgili. İlk örneğimiz (Diyagram 6) beş hamlelik bir problem.

Diyagram 6

Andre Chéron Le Journal de Leysin, 1911

Beyaz oynar ve beş hamlede mat eder.

Diyagram 7

Aleksandr Grin British Chess Magazine, 1967

Şeref Mansiyonu

Beyaz oynar ve üç hamlede mat eder.

Geçen Ay Sorulan Problemin Çözümü

Diyagram 8

Aleksandr Herbstman 64, 1935

Beyaz oynar ve berabere kalır.

Siyah 1…Va2# ya da 1… Vb2# ile tehdit ediyor.

Beyaz süratle “fazlalıklardan” kurtulmalı:

Çözüm: 1. Kxa4+ 2. Vxa4 2.    a8=V Vxa8 3. Ka7+ Axa7 4. b7!!

Piyon son noktayı koyuyor (Diyagram 9)!

Diyagram 9

Siyahın veziriyle piyonu almaktan başka çaresi yok: 4…Vxb7 pat!